''مینه'' تاوتریخوالی دی

''مینه''  تاوتریخوالی دی

حنان حبیبزی

لنډیز

 په ځانګړي ډول شاعرانو ملګرو ته به ښايي دا لیکنه یو څه د نهیلۍ وړ وبریښي، خو هیڅکله ددې لیکنې موخه دا نه ده چې د یو چا احساساتو ته دې زیان ورسول شي. یو څو وخته مخکې، ما د ګران ملګري عزت الله شمسزي (2011) یوه لیکنه ولوسته چې زښته ډیره په ورځينو حقیقتونو ولاړه وه. ده د استاد سعدالدین شپون(2011) هغه ټینګار ته د ځواب ویلو هڅه کړې وه چې د شعر د لیکلو پر ځای يې د نثر د لیکلو سپارښتنه کوله (1390ل، شمسزی). 

د شمسزي صاحب د لیکنې قوت ددې په دوه اړخونو کې وو. لومړی د شعر پر اړتیا  او پر مسلکيتوب professionalism غږیدلی وو. دوم شي چې د لوستلو پر مهال يې پام ځانته  اړاوو،  دا وو چې شمسزي صاحب په یو نه،  یو ډول د شپون صاحب هغه سپارښتنه عملي کړې وه چې د شعر پر ځای  يې د نثر غوښتنه کوله.

 د مقالې لیکوال د شعر ملاتړ کاوو او د نثر لیکلو ته يې زړه نه ښه کاوو خو  موږ لیدل چې  ده  خپل ځواب په نثر کې لیکلی وو.  د روڼ اندۍ دغسې بحثونه  ددې مانا لري چې پښتو ژبه دغو شاعرانو، لیکوالو، خبریالانو هغه ځای ته رسولې ده چې د انتقادي اړخ تشه ورو ورو په ډکیدو ده او د نورو سیمه ییزو ژبو لکه پاړسي یا اردو په وړاندې د سیالۍ وړتیا لري. 

په داسې حال کې چې خپلو ټولو شاعرانو، لیکوالو او خبریالانو ملګرو ته درنښت وړاندې کوم، دا لیکنه د یوې مهمې او حساسې مسالې جنجالي اړخ څیړي.  په شعرونو، لیکنو، ناولونو، لنډو کیسو او شفايي ادبیاتو کې د '' مینې''  ټکي ته ورکړل شوی تعریف د یوظالمانه tyrannical  اوزار په توګه د یو شمیر خلکو د بیلارې کولو پر الې بدل شوی دی، ځکه چې له مینې څخه زموږ تعریف یو مخ افراطي بڼه لري. 

هغه بیلګې زښتې ډیرې دي چې کله یو هلک او انجلۍ له کلي تښتیدلي، او بیا پایله يې پر دښمنۍ او وینې تویدنې بدله شوې ده. هغه ځوانان چې په داسې کارونو لاس پوري کوي، د خپل چلند په وړاندې پرتو خونړیو ننګونو ته غاړه ږدي او په دې کې د هغه تعریف ونډه لري چې موږ يې له مینې لرو. دا تعریف عامو خلکو ته د مشاعرو، سندرو او شعري ټولګو له لارې لیږدول شوی دی.  

د ''مینې'' خیالي انځورګري

شعر داسې یو ژانر دی چې په هغې کې رښتیا موندل کیږي، د رښتینواحساساتو په نتیجه کې زیږیدلي الفاظ په پوره مانا نږه دي، یانې دغه شاعر څه فکر کوي او دده په مغزو کې د شیانو په اړه څه ګرځي. دا مهمه نه  ده چې د نړۍ په اړه د شاعر په مغزونو کې پروت انځور چې د ځانګړو غوښتنود فشار او احساساتو د غورځنګ په نتیجه کې د شعر  په اډانه افشا کیږي، په ټولنه کې شته او کنه؟  یا د ټولنې نور غړي هم دغسې فکر کوي اوکنه؟  خو  هغه څه چې موږ (د اوریدونکو په توګه ) په  شعرونو کې لولو، اورو هغه حقیقت دی چې د شاعر په مغزونو کې پټ وو. 

د مالوماتو  د عصر information age  چې  یوه  مهمه موخه يې د اشخاصو په ذهن کې د پټو مالوماتو د څرګندولو لیوالتیا ده، د بیلابیلو  لارو methods په کارولو سره  د شعرونو، لنډو کیسو او ناولونو ژبه یا متن تعبیر  decodeکوي او هغه څه ته لاسرسۍ پیدا کوي چې د ځانګړو اشخاصو لکه شاعرانو، لیکوالو، خبریالانو، پالیسي جوړونکو، سیاستوالو او نورو ویناوالو په زړونو کې پراته دي ،( چې په دې اړه به په راتلونکو لیکنو کې خبرې وکړم).  

کله چې موږ هغو مشاعرو او کولتوري غونډو ته وګورو چې د اوریدونکو پراخ ټولي ته شاعران یو پر بل پسې له ''مینې'' نیولې تر سیاسي، ټولنیزو، کولتوري او اقتصادي حالاتو پورې د یوې ځانګړې ژبې له لارې مالومات ورکوي، دخلکو پام نه یوازې خپل چاپیریال ته اوړي، بلکې د خپل  شخصي راتلونکي په اړه هم په فکر کې لویږي. کله چې دوی دیخوا هاخوا وګوري، هرڅه هغسې له ګلانو، له ښایستونو او له مستیو ډک نه ښکاري، څنګه چې شاعر انځور کړي دي. 

خپلو شونتیاوو  ته  چې وګوري له اقتصادي ستونزو نیولې تر ټولنیزو ستونزو پورې ځان ډوب مومي او نشي کولی داسې یوه نړۍ په رښتیاني ډول وپنځوي، شاعر ورته انځور کړې وه.  نو بیا دداسې چاپیریال د جوړولو لپاره د خیال او فکر نړۍ ته پنا وړي. خو په دې شاعرونو کې داسې سلګونو زره بیلګې شته چې د خپلو اوریدونکو، لیدونکو او لوستونکو لپاره غږیږي او دمصنوعي نړۍ له جوړولو idealism  څخه ډډه کوي، لکه دا:

د اتلسو کلونو ښکلې پیغله

د نیا سر کې وهي ګوتې، زړه یې تنګ شو

تیر کال دغه شپې بمبار وو شهید کړی

چې وریاد ورته همزولی '' ګل ملنګ'' شو (2011، نذیر).

داسې بیلګې دعامو خلکو او  زورواکو ترمنځ د خبراترو communication یوه مهمه وسیله ده چې ورځيني حقایق د شعر په ژبه کې رانغاړي، شاعرانو يې په رامنځته کولو کې د دریمګړي په توګه عمل کړی. ددې رښتینولۍ په تولیدولو کې د دوه نورو رښتینولیو لکه جګړې او د شاعر فکري لیدلوری ونډه خورا ډیره ده. 

خو، که په ټولیزه توګه، موږ د مینې ټکی " مینه " په شعرونو ، ناولونو او د ځوانانو په بنډارونو کې ولټوو، تل د ملاتړ له پولې هاخوا (په افراطي توګه) تبیلیغ شوی دی، او دا ټکی چې سرچینه يې له جنسي لیوالتیا sexual desire سره نښلي، د یو زبرځواک په توګه يې د ډيری لیکوالو او شاعرانو پر لیدلوري اغیز شیندلی او دوی يې مجبور کړي چې په وړاندې يې د ښي اړخو بنسټپالو  په توګه غبرګون وښيي.  لکه دا بیلګه: 

مات يې کړل بنګړي له خندا شنه شوله
وې وېل چې داسې به دې دل کړمه (2010، یوسفزی).

دلته شاعر ځانته غږیږي،خپل ځانته يې یوه خیالي fantasy نړۍ هغه چې دده په ذهن کې ګرځي، یايي د ځان لپاره غواړي، انځور کړې چې په حقیقت کې نشته دی. داسې نړۍ  مصنوعي ده چې په دې باندې ټول پوهیږي، خو ددغې مصنوعي نړۍ  په اړه په لوی لاس تولید شوي مالومات نه یوازې د اوریدونکو خیالونه او دروغجن ارمانونه ډیروي بلکې دوی ته دداسې شي په اړه مالومات ورکوي چې په حقیقت کې هیڅ نشته دی.  

په دې توګه،  دوی د مینې د ټکي، په یادولو، لوستلو، لیکلو یا اوریدلو سره  خپل ژوند له  داسې یوې خیالي نړۍ سره تړي چې په عملي ډول يې جوړول خورا ګران کار دی. داسې نړۍ چې بې پولې ازادي،بې پولې ښکلا، بې پولې شهواني چاپیریال ، باغونه ، د ننګونو نشتوالی، بشپړه سوله، د "اغیار" او د "غماز"  نشتون او  دسیالۍ، شریکۍ، د تربګنۍ او دښمنیو نشتون یا د ټولو سیمه ییزو دودونو ماتونکی نړۍ، هلته شته ده. داسې مصنوعي فکرونه یا خیالونه د ټولنې د غړو پر رښتینو کړو وړ یا پر ورځيني ژوند ناوړه اغیز شیندي، بیا چې کله دغه اوریدونکي عادي ژوند ته ستنیږي او په حقیقي نړۍ  کې د ژوند ناخوالې ګوري، نهیلي کیږي او په وړاندې يې غبرګون ښيي.

دا یوخیالي انځور دی، ددې خیالي انځور د جوړولو لپاره شاعر، یا یو بل څوک  ( ویناکونکی، لنډه کیسه لیکونکی) خپل اوریدونکي مطالعه کړي دي، او ددوی په وجود کې يې هغه تشه پیدا کړې چې هریو يې د ډکولو لپاره  په بیړني ډول لیوالتیا لري.  دا تشه څه ده؟  ښکاره ده چې  د نارینه او د ښځینه وو په شته والي کې دجنسي روږدیدنې کړکیچ دی چې له عادي پیغلې یا زلمي نیولې تر شاعر او لیکواله پورې يې ټول پخپل ژوند کې تجربه کوي. دیني ازرښتونه، ځانګړي دودونه او نورچې نه پریږدي انسان هغه څه ته لاسرسئ پیدا کړي چې په "لاشعوره"  توګه يې غواړي. 

کله چې  په دغسې یو چاپیریال کې انسان د ټولنیزو ارزښتونو په وړاندې د اوښتون یا پاڅون وړتیا ونلري او ځان کمزورئ ومومي کینه يې په زړه کې وده کوي،  ځان یوازې، ګوښه او نهیلی ګڼي. که دغلته د پروفیسر فرایډ د "لاشعور" (2011، حبیبزی) تیوري ته ور وګرځو، په ښه توګه څرګندیږي چې ولې داسې یو څه له یوچا کیږي؟  په حقیقت کې دغه شخص نه غواړي چې داسې وشي، خو د هغه لاشعور چې دده بدن ورباندې هیڅ ډول کنټرول نلري، دی نه پریږدي او دېته يې هڅوي چې خپل احساسات ( غبرګون ) څرګند کړي، یا ګوښه توب غوره کړي. 

که دی یو لوستی سړی وي،  بیا،  په بنډارونو، شعرونو، لیکنو، ویناوو  او د نورو لارو چارو په کارولو سره  د خپلې عقدې    frustrationد ماتولو هڅه کوي، او خبر ناخبر د "مینې" داسې انځور وړاندې کوي چې پر خیالي سمبولونو ولاړ دی چې حقیقت پټ کړي.  یانې، دحقیقت ( د هغه څه په اړه چې  په سترګو لیدل کیږي ) پرځای له مصنوعي ټکو سمبولونو څخه کار اخیستل کیږي چې داسې نړۍ جوړه کړي چې له جنسي کړکیچ sexual crisis سره وار له مخه مخامخ شوی لوستونکی، اوریدونکی یا لیدونکي وپاروي چې ځانته مصنوعي هیله یا خوښيي وبخښي.  

دغه سمبولونه چې  دروغو ته ورته دي او په لوی لاس تولید شوي دي،  دحقایقو په توګه معرفي کیږي او عامو خلکو (اوریدونکو، لوستونکو او لیدونکو)  ته یو دروغجن انځور ورکوي.  دا سمبولونه حقایق داسې پټوي لکه د انسان بدن او د جامو اړیکي، د بیلګې په توګه  "موږ ټول پوهیږو چې ولسمشر لوڅ دی، نو جامې دي چې ده  اغوستي او  پټ یې ښکاره کوي" ( 2001:48، ژیژاک).  د ولسمشر لوڅوالی رښتیا دی، اوجامي سمبول دي. په سمبولیکه توګه جامو د نوموړي' هغه رښتینولي پټه کړې ده چې له اره له ده سره تړلې ده.

دا لکه، په افغانستان کې د ''ملي یووالي'' ټکی ، هغه څوک چې د افغانستان په اړه مالومات لري، پوهیږي چې په حقیقت کې هلته ملي یو والی نشته، خو په سمبولیکه توګه په ویناوو کې یادیږي چې اشخاص ځانونه ملي وښيي. یا د قدرت لرونکو اشخاصو د ځواک د ټینګښت لپاره د پوځیانو او پولیسو قرباني، دوی ته داسې ذهنیت ورکول کیږي چې تاسو د هیواد لپاره خدمت کوئ او که په دې لار کې ژوند له لاسه ورکړئ نو قرباني ګڼل کیږي، خو حقیقت داسې نه دی. پوځي او پولیس ددې لپاره دنده اخلي چې معاش ولري او خپل ژوند پرمخ بوځي، خو د هغه معاش په بدل کې دده ژوند د څوکۍ لرونکو اشخاصو د کنټرول د ټینګښت په لار کې زیانمن کیږي، لکه د ''ځان'' (2011الف، حبیبزی) خرڅلاوو.  

  

کله چې یو څوک (ښځه/نارینه) له چا سره  د مینې ادعا کوي، دا نه وایي چې دا شخص (نارینه/ ښځينه) څه ډول شالید لري؟  د مینې په پلمه دغه شخص ددې لپاره غوښتل کیږي چې  یوڅه  ورکولی شي چې دده هغه مهمه تشه ډکه کړي چې پخپل ژوند کې يې احساسوي، یايي ، په اړه  د خوند اخیستلو یو انځور لري.  دلته دغه شخص (ښځه / نارینه ) په ناسمه توګه پیژندل کیږي یا ناسم برداشت ترې کیږي. کله چې په اصطلاح مئین په دې وپوهیدو چې تیروتلی/ې وو، مینه ژر پر تاوتریخوالي بدلیږي.  تر ګردو خطرناک اړخ يې دادی چې دلته  ''مینه'' د هغه څه لپاره نه کیږي چې ''هغه ښځه / هغه سړی'' يې لري،  بلکې ''مینه'' د هغه انځور له مخې کیږي چې ددغې ښځې یا ددغه سړي په اړه  په مصنوعي ډول جوړ شوی دی. 

په بله وینا مئين په داسې حال کې  نوره  نړۍ او په هغې کې شته نعمتونه نه خوښوي او یوازې یو تن (ښځینه/ نارینه) خوښوي، خو له دې سره جوخت ښه خوراک خوښوي، ښې جامې خوښوي، ښه ګړۍ خوښوي، ښه کورخوښوي او دا ټول شیان چې د نورې نړۍ برخه دي، بیا هم لیدل کیږي چې دغه سړی /ښځه ''مینه'' ورسره ښيي. د بیلګې په توګه، که خوراک، ښو جامو، ښې ګړۍ او ښه کور خبرې کولی شوئ او له مقابل لوري ( ښځې/ نارینه)  سره شوې خبرې اوریدلی،  نو مخامخ فزیکي یا لفظي شخړه  کیدونې (حتمي) وه.  که له بل لوري ورته وګورو، نو دغه سړي پخپله هغه ادعا رد کړې ده چې یوازې له یو څه سره مینه لري او په نوره نړۍ کې يې نور ټول شیان نه خوښیږي. که ووایو، که ونه وایو دلته دده دعمل اوخبرو ترمنځ شخړه رامنځته شوې ده. 

'' مینه انسان نه پریږدي چې په نړۍ کې د دلایلو له مخې ژوند وکړي، بلکې مینه خلک مجبوروي چې د احساساتوله مخې ژوند وکړي چې په هغې کې ارمانونه، کرکه ، خوښ ناخوښ راځي''(2002:60، یحيی).   که یو څوک په خطر کې وي، هغه خپل ځان په خطر کې ویني، کله چې ټلیفون راخلي او میرمنې ته ټلیفون کوي، او هغې ته وايي چې له تاسره مینه لرم، د هغه مطلب دا نه وي چې هغه رښتیا هم د مینې احساسات شریکوي، دهغه موخه  دا وي چې په یادونو کې پاتې شي. او له مرګ وروسته يې یادونه وشي. 

کرکه د مینې لپاره

ډیر خلک وايي چې 'مینه ښه شی ده، نړۍ د مینې لپاره جوړه شوې ده'، خو همدا اوس چې موږ پخپل چاپیریال کې وګورو، نو ډیر داسې خلک شته چې دخپلې ''مینې'' لپاره له ډیرو نورو کرکه لري. ساده بیلګه يې د افغانستان جګړه ده، تاسې هره ورځ د سیاستوالو، خبریالانو، ویناوالو، عادي خلکو، پولیسو، پوځ، بهرنیو ځواکونو، طالبانو او نورو ترمنځ لفظي او پوځي جنجالونه ګورئ. پر افغانستان د شوروي یرغل ته وګورئ، بیا د متحدو ایالاتو په مشرۍ د ناټو یرغل ته وګورئ، بیا ددوی د پوځيانو کړو وړو ته وګورئ چې د افغانستان په کلیوالو سیمو کې په څومره چټکۍ سره کرکه خپروي. یوازې ددې لپاره چې طالبان او حزب اسلامي ددوی نه دي خوښ.

یا که د هټلر د ''مینې'' مفکورې ته وګورو، د هغه مینه دا وه چې ټوله نړۍ فتح کړي، نو تاوتریخوالي ته يې اړتیا درلوده، د ډیرو خلکو وژلو ته يې اړتیا درلوده چې خپله مینه تر لاسه کړي.  یا د ایران بیلګه، په 1979 کې د ایران له اسلامي اوښتون څخه وروسته  خمیني له یو فرانسوي خبریال سره  په مرکه  کې  ادعا وکړه چې  پرته له وینې تویدنې يې انقلاب بریالی شو، هیڅوک پکې مړه نشول. خبریال ژر د پخواني رژیم د غړو د مرګ د سزا په اړه پوښتنه وکړه. خمیني داسې ځواب ورکړ، ''دا بدرنګه سپي باید ووژل شي''. کټ مټ د طالبانو د جنګي اسیرانو په اړه د ډونالډ رامزفیلډ '' باید ووژل شي'' (سوشیلیسټ،2001) استعمال  ته ورته ټکي ، د کرکې کرغیړنه بڼه چې موږ ته راښيي چې یو څوک څومره په اسانۍ د خپلې ''مینې'' لپاره نوره نړۍ په څه ډول له تاوتریخوالي څخه په ډګو ټکو غندي او په وړاندې يې کرکه ښيي.

راځئ، د عادي خلکو په ژوند کې يې وګورو، د بیلګې په توګه، یوهلک له یوې انجلۍ سره مینه لري، د کلي،ښار یا سیمې نور خلک له هغه چلند څخه خوشاله نه دي چې دواړه مئینان يې کوي. خو دواړه مئینان د نورو خلکو د خپګان په کیسه کې نه دي او خپله مینه خپل راتلونکی ګڼي.  که دغه کلیوال، یا د کورنۍ غړي ددوی د مینې په وړاندې خنډونه جوړ کړي، یا دوی له یو څه منع کړي، نو دواړه مئینان په سملاسي ډول د نورو په وړاندې له کرکې ډک غبرګون ښيي. له دغه ځایه خبره تاوتریخوالي ته ځيي، د جنجالونو او دښمنیو د رامنځته کیدو لامل ګرځي.  یو څوک د ډیرو نورو شیانو له منځه یوشی خوښوي او د انتخاب مساله منځته راځيي چې انډول له منځه وړي، او دا په ټولنه کې د یو شمیر نورو خلکو نه خوښیږي.

مینه د خوند اخیستلو لپاره

فلسفه پخپله یو څه نه تولیدوي، دا د نورو ویناوو، کړو وړو، ادبیاتو، متنونو، دودونو او د هغوی پنځونو ته نوی تعریف ورکوي. په ټولنه کې ډير شیان دي چې په ناسم ډول پرمخ ځيي، نو موږ فلسفې ته اړتیا لرو چې دېته نوي تعریفونه وټاکي. له دا ډول فیلسوفانو څخه یو سیلوای ژیژاک (2011) دی. په یو ویشتمه پیړۍ کې ژیژاک د کپیټالیزم تر ګردو مخکښ منتقد بلل کیږي. دی  د امریکايي بشرپوهه طلال اسد هغه څیړنه راخلي چې د راضي کولو له لارې د جنسي روږدیدنې په اړه يې کړې ده. 

'' په لویدیځ کې زبرزنا غندل کیږي خو د راضي کیدو له لارې جنسي روږیدنه  د زغم وړ ده، ان کله کله ستایل کیږي.  زبرزنا  د جنسي خوند اخیستلو لپاره د یو چا د ارمانونو پخلاف ( دهغې یا هغه) د بدن په نښه کولو ته ویل کیږي چې سخت جرم دی، خو د راضي کیدو له لارې یا د یوچا د ارمانونو د انحصارولو له لارې جرم نه دی. لومړنۍ بڼه يې تاوتریخوالی دی، خو دوم نه دی'' (2010:468، ژیژاک). 

د فیلسوف ژیژاک ارزونې ښيي چې په نننۍ نړۍ کې خونداخیستل د کنټرول اغیزمنه بڼه ده، په ظالمانه ډول د ټولنې عام غړي مجبوروي چې ځانونه ددې لپاره  ګنارګار وګني چې د هغه څه په پرتله لږ خوند اخلي څومره چې يې په اړه پخپل ذهن کې انځور جوړ کړی دی.  

د ژیژاک په اند، خوند اخیستل پر یوه دنده بدل شوي دي، د بیلګې په توګه، په لویدیځه نړۍ کې خلک وايي چې ' غواړي دی پخپله واوسي او پخپله خوښه خوند واخلي '  دا هغه څه دي چې له پخواني ژوند سره توپیر لري او خوند اخیستلو ته دنده وايي او په وړاندې يې ځان مسول ګڼي.

 د ژیژاک د څیړنو له مخې په ننني عصر کې یو ذهني ناروغ ځان ګناګار او خپه احساسوي، دا ددې لپاره نه چې د ټولنیزو ارزښتونو د نه ماتولو لپاره يې له خوند اخیستلو ډډه کړې، یا خوند اخیستل د ټولنیزو ارزښتونو پخلاف دي نو ناروغ ترې ډډه کړې، بلکې دا ددې لپاره چې دی،  په دې نه دی بریالی شوی چې خوند واخلي.

د بیلګې په توګه،  ده یو بل سړی لیدلی چې قیمتي، کور، ګاډي او نور يې په خدمت کې دي، هر ډول خوند اخیستلو ته لاسرسئ لري، خو دی چې هلې ځلې کوي، نشي کولی هغه څه ته لاس رسئ پیدا کړي چې زړه يې غواړي. که دغه ناروغ یو ارواپوهه ته ورشي نو هغه به ورته سپارښتنه وکړي چې خپلې وسې ته وګوري، یا تر خپلې بړستنې اخوا پښې ونه غځوي.

ارواپوهه په دې پوهیږي چې دا ناروغ ددې لپاره ځان ګناګار ګڼي چې په دې بریالی شوی نه دی چې د شتمن په څیر خوند واخلي، برعکس ناروغ فکر کوي چې ارواپوهه داسې څوک دی چې ده ته به دا وړتیا ورکړي چې له هغه څه خوند واخلي چې دی د ترلاسه کولو لپاره هلې ځلې کوي. د ارواپوهه ځواب څرګند دی، هغه خپل ناروغ ته نه وايي چې ته خوند مه اخله، خو تر یوې څرګندې پولې. دده موخه دادچې خپل ناروغ ته وښيي چې خوند نه اخیستل یا له خوند اخیستلو پاتې کیدل لویه مجبوري نه ده. خو برعکس ناروغ خوند اخیستل خپله مجبوري او دنده ګڼي.  

د اقتصادي، پوهنیز، یا ټولنیز ځواک نا انډولي یا د انسانانو ترمنځ انساني طبقه بندي ددې لامل ګرځیدلې ده چې بیوزلی خوند وانخلي، خو شتمن د خوند اخیستلو په حال کې وګوري. د شتمن خوند اخیستل،  د بیوزلي لپاره په ارمان بدلیږي. د ژیژاک په وینا خوند اخیستل لا نور خوند تولیدوي، د کوکا کولا په څیر، که یو سړی تږی وي او کوکاکولا وڅښکي نو لاپسې تږی کیږي.

اخځلیکونه

حبیبزی. ح. (2011)، د تیرویستلو اینجینري (په لیکه)، په دې لینک کې يې وګورئ، http://hananhabibzai-pashto.blogspot.com/2011/12/blog-  post_22.html  (22/12/2011).

ژیژاک. س. (2010)، لایفینګ این دې اینډ ټایمز، لندن: ویرسو. 

ژیژاک. س. (2001)، انجیو یور سمپوتیم، لندن: روټلیج. 

وړلډ. سوشیلیسټ. (2001)، US war crimes in Afghanistan: Hundreds of prisoners of war slaughtered at Mazar-i- Sharif، (په لیکه)، په دې لینک کې يې وګورئ http://www.wsws.org/articles/2001/nov2001/afgh-n27.shtml (موندل شوې: 29/12/2011).

شمسزی. ع. (1390 لمریز)، شپون صیب که شعر ونه لیکو څه ولیکو؟ (په لیکه)، په دې لینک کې يې وګورئ ، http://spenghar.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2645:1390-05-19-06-50-10&catid=61:2010-06-19-07-36-05&Itemid=221   (موندل شوی: 1390/05/20  ). 

نذیر. الف. ن. (2011)، د نذیر احمد نذیر یو شعر (په لیکه)،  په دې لینک کې يې وګورئ http://hananhabibzai-pashto.blogspot.com/  (28/12/2011).

یحیي. ه. (2002)، روماټیسیزم، نؤرویچ:بوک وړک.  

یوسفزی. ز. (2010)، غزل (په لیکه)، په دې لینک کې يې وګورئ http://baheer_peshawar.bloguna.tolafghan.com/posts/14071  (29/12/2011).

د تیرویستلو اینجینري

د تیر ویستلو "اینجینري"  

حنان حبیبزی   

د انساني طبیعیت په اړه لومړنۍ څیړنه پروفیسر زیګمونډ فرایډ وکړه، دی موږ ته د مغزونو  نا څرګندې برخې راپیژني چې  د"لاشعور" unconscious mind  په نامه یادیږي،  په بله وینا، څه ډول،  د غوصې او د جنسي اشتیاقsexual pleasure   نه کنټرولیدونکی ځواک دانسان دمغزو په منځ کې پټ دی.

" د ده تیوري ټینګار کوي چې انسان یو لاشعور unconsciousness لري چې په هغې کې جنسي غوښتنې اود  ویجاړولو ارمانونه د یو بل د نیواک لپاره  په پرله پسې ډول په جګړه او دفاعي حالت کې دي. له  لومړۍ نړیوالې جګړې وروسته فرایډ دغه تیوري دهنر، ادبیاتو او بشر پوهنې anthropology په برخه کې وکاروله".¹  

دی  پر 1873 کال په ویانا کې وزیږیده،  د ویانا په پوهنتون کې يې د پروفیسر په توګه کار وکړ . په کال 1923 کې يې د انسان طبیعت human nature په درې برخو وویشه چې ده ورته د  ''ای ډي''، ''ایګو''، او ''سوپر ایګو''  نومونه ورکړل چې لږ ترلږه یوه عقلي برخه يې انسان د جنجالي حرکاتو ترسره کولو ته هڅوي:

１.  "ای ډي"  د عقلي انرژۍ لومړنۍ سرچینه او په ټولیز ډول د لاشعور ټولګه ده، په بله وینا نا خبره عقلي برخه چې د خوند اخیستلو سرچینه ده، لکه د جنسي روږدیدنې او فزیکي تیری په څیر اعمالو څخه خوند اخیستل.

２.  ''ایګو''  د انساني طبیعت او چاپیریال ترمنځ د دریمګړي په توګه د پریکړو هغه سرچینه ده چې د انسان پر پاتې وجود حکومت کوي، د انسان شخصیت کنټرولوي،  منظموي، او دا برخه د حقایقو او نورمالو کړنو سرچینه ده.

３.   ''سپر ایګو''  قضايي برخه ده، ددې لپاره چې د دومې برخې ''ایګو'' فعالیتونه سمبال او  ترلاسه کړل شي د حقایقو تر ادارې لاندې هڅې بریالۍ کوي.  داد اخلاقو یا تلن لارې سرچینه ده.

د ایډوارډ برنایز " د رضایت اینجینري"

ټولنیزو ساینسپوهانو لکه ایډوارډ برنایز چې د پروفیسر فرایډ  امریکايی خوریه کیده، دخپل ماما د ارواپوهنې تیوري يې  پرمخ بوتله او ان د امریکا د حکومت د جګړیزو، سیاسي، اقتصادي، ټولنیزو او کولتوري  تګلارو د جوړولو پر سرچینې يې  بدله کړه.   په 1914 کال کې هغه مهال چې ايډوارډ  د ولسي مالوماتو د همغږۍ په دولتي کمیسون کې د فعال غړي په توګه دنده ترلاسه کړه،  د ولسمشر ویلسن د جګړیز کمپاین مخکښ جارچي propagator وټاکل شو. ده وپتیله چې سیاسي او پوځي حالات باید د خلکو له ناخبره احساساتو  او ارمانونو سره وتړل شي، لکه ویره اچول، د حقارت احساس  اومرګ ژوبله چې د حکومت د بهرنۍ تګلارې پخلاف د خلکو د ممکنه پاڅون مخه ډب شي او ددغسې تګلارې ملاتړ ډیر شي.

 د بیلګې په توګه باید خلکو ته وویل شي چې ستاسې هیواد او چاپیریال له خطر سره مخامخ دی، پلانکی هیواد یا پلانکۍ ډله غواړی چې بریدونه وکړي، په دې توګه خلک پارول کیږي. دولسي مالوماتو د همغږۍ کمیسون د امریکا موخې په رسنیو کې په پرله پسې ډول خپرې کړې، په دغه وخت کې''ولسمشر ویلسن  اعلان وکړ چې د جرمني او هنګري پخلاف جګړه کوي، او هدف يې په اروپا کې د زړو  امپراتوریو  ژوندي کول نه،  بلکې د سولې راوستل او د اروپايي هیوادونو دفاع ده''.²   

ایډوارډ د امریکا له ولسمشر سره پاریس ته لاړ او هلته يې  په هغو  ټولو غونډو کې ګډون وکړ چې ولسمشر ویلسن پکې ویناوې وکړې. ده د نړۍ د خوندي کولو او ډیموکراسۍ د ټینګولو شعار په رسنیو کې عام کړ چې د لومړۍ نړیوالې جګړې لامل وګرځيده. داسې پروپاګنډ وشو چې د پاریس په سلګونو زره اوسیدونکي د امریکايي ولسمشر هرکلي ته په داسې حال کې راووتل چې د امریکا جنډې يې رپولې .

'' په رسنیو کې د ایډوارډ او د هغه د همکارانو له خوا د متحدو ایالاتو د نوي جګړیز نیت په اړه پراخ  پروپاکنډ وشو او د امریکا ولسمشر يې دازادۍ نښه وباله چې یو رښتینی مشر معرفي شي، د ایډوارډبرنایز دلیل دا وو چې  ده ژمنه کړې  چې نوې نړۍ به جوړوي چې د ټولنې غړو ته  ازادي ورکړي.''³

د پاریس په زړه کې خلک د ویلسن په خواو شا کې راغونډ شول او هڅه يې کوله چې هغه ته له نژدې څخه درناوی وړاندې کړي. دلته ایډوارډ  ولیدل چې د "لاشعور" تیوري ډیره بریالۍ ده.  کله چې  دی امریکا ته ستون شو نو په دې فکر  کې ولوید : '' که تاسو پروپاګنډه د جګړې لپاره کارولی شئ، نو د سولې لپاره يې هم تولیدولی شئ.''⁴

ایډوارډ د امریکا لپاره د سیاسي پروپاګنډ لارې چارې ولیکلې چې د ګوټیمالا د انتخابي ولسمشر جیکابو ګوزمن د حکومت د نسکوریدو لامل وګرځيدې. په 1954  کال کې د سي ای اې په ملاتړد ډګرمن کارلوس کاسټيلو په مشرۍ کودتا وشوه او په دغه هیواد کې يې یو پوځي حکومت رامنځته کړ،  لیرې کړل شوی ولسمشر د میکسکو هیواد ته وتښتیده.  

دا د نولسمې پیړۍ هغه وخت وو چې امریکا پر لوی صنعتي هیواد بدله شوې وه  او پر ښارونو دعامو خلکو سیلاونه ورمات وو چې کارونه پیدا کړي.  ددې لپاره چې په ټولنه کې لویو سوداګرو او دولتي ادارو ته د پانګې د جوړولو لارې په لاس ورشي، ايډوارډ کیناست او د فرایډ  د اروا پوهنې  د تیورۍ پر پیژاند Introduction يې کار وکړ. اوس نو نوره له ده سره د انسان په وجود کې د "لاشعور" د ځواک یو انځور وو، او دده پام يې ځانته اړولی وو.  دغه هڅونکی، خوځونکی ځواک باید د دولتي کنټرول او د تولیداتو د خرڅلاو لپاره کارول شوی وی.

په دې توګه  دولتي  اشخاصو  د فرايډ تیورۍ ته پام واوښت چې د یوې الې  په توګه يې د ډیموکراسۍ په اوږدو کې د خلکو د لاریونونو او ټولنیزې غوصې د کنټرول لپاره  وکاروي.  دغې تیورۍ د امریکا پانګوالو او پالیسي جوړونکو  ته وښوده چې  څه ډول خلک  چمتو کړي چې په پوره شوق  سره هغه څه وغواړي چې دوی يې نه غواړي،  په بله وینا د سرمایه لرونکو تولیدات د خلکو له ناخبره یا "لاشعوره" غوښتنو یا ارمانونو سره وتړل شي.

د "ځان" self خرڅلاوو

ایډوارډ  یوه نوې سیاسي مفکوره رامنځته کړه چې  خلک پرې  کنټرول کړي، ده  د فرایډ  تیوري تحلیل کړه او هغو اشخاصو ته چې دولتي او اقتصادي کنټرول يې درلوده،  داسې نقشه  په لاس ورکړه چې څه ډول د ټولنې د غړو" لا شعور" تل فعال وساتل شي چې  ټولنه په دوه برخو وویشي، یوه برخه يې وار له مخه په جنسي روږدیدنې  او مستویو بوخته ده، بله چې تل شر جوړونکې بلل کیږي،  د ساعت تیرۍ او د اقتصادي تولیداتو د پیر او پلور په چارو کې سرګردانه وساتل شي.

د ایډوارډ کتاب '' د رضایت اینجنري'' په خلکو کې یو حرکت راووست او دېته يې مجبور کړل چې د څو تنو قدرت لرونکو اشخاصو د ګټو لپاره ځانونه وپلوري،  یانې  دغه  وخت  نورو ته  د'' ځان ''  د پلورلو consume  د پيل  په مانا وو. هغه څه چې نن يې د هر انسان نړۍ ترنیواک لاندې راوستې ده او هر څوک په یو نه یو ډول ددغسې ناڅرګند ښکیلاک په وړاندې په مقابله بوخت دی.

د بیلګې په توګه یو څوک په یوه اداره یا دفتر کې ارومرو د یو بل شخص تر لاس لاندې کار کوي، دغه دفتر ځانګړې کړنلاره او اصول لري چې د دندې پرمهال یا له دندې بهر باید په پام کې ونیول شي. دا اصول  د ځانګړو مالوماتو او ټرمینالوژۍ  پربنسټ په لوی لاس تولیدیږي. ددې تولید موخه داده چې ددفتر د کارکونکو کړه وړه کنټرول شي او هغه څه وکړي چې د دفتر  مشر يې خوښوي، یانې لاس لاندې کسان خپله ازادي له لاسه ورکړي. دلته بیا د دفتر مشر د ځانګړو سیاسي او ټولنیزو اړیکو له مخې هڅه کوي چې پر لاس لاندې کسانو خپله خوښه ناخوښه عملي کړي.

ددې لپاره چې د لاس لاندې کسان د خپلې ازادۍ د پښو لاندې کولو په بدل کې یو ټاکلی معاش اخلي نو په دې مجبوریږي چې ځانګړي دفتري فعالیتونه ترسره کړي.  که دغه کارکونکي زړه وکړي د دفتر د مشر خوښه ناخوښه تر پوښتنې لاتدې راولي نو د قدرت لرونکو اشخاصو کړه وړه تر پوښتنې لاندې راځي.  او دا شئ د چا نه خوښیږي، ځکه چې د یو څه د بیانولو مانا داده چې ویناوال تر ځانګړې پولې هاخوا خپلواکي غواړي چې  ''ځان''  ته د خپلې کچې امپراتوري جوړه کړي.

 یا د بیلګې په توګه، که یوه ښځه له ژور خپګان سره مخامخ وي، هغه حق نلري چې خپل خپګان بیان کړي، یا  په ازاد ډول د نارینه سیال پر  وږه سر کیږدي چې د ارامۍ ساه واخلي، یا کلي ته لاړه شي او خپله ستونزه ووايي. ښځه ویریږي که  خپل احساسات ووايي  نو درنښت به له لاسه ورکړي، که داسې  یو څه تجربه کړي نو پخپل چاپيریال کې خپلې نورې چارې تر پوښتنې لاندې راولي.  داد تولید شوو قوانینو یا کړنلارو ځواک دی چې انساني لاشعور له خوزښت پاتې یا فعال وساتي، او په یو نه یو ډول له دفتري چارو او له دفتره بهر فعالیتونو سره ونښلول شي.

د ښځینه وو له خوا د سیګریټ څښکولو سیاسي اړخ

د اې اې بریل په نوم یو امریکايی اروا پوهه اډوارډ  ته سلا  ورکړه چې کولی شي د ښځو ترمنځ سیګریټ عام کړي، بریل سپارښتنه وکړه چې " سیګریټ د نارینه د تناسلي الې سمبول دی او ښځینه به دا ډیر خوښ کړي"⁵.  که یو څوک "ايډوارډ ته د بریل پیغام"⁶  چیرته لولي مطلب يې همدا سپارښتنه ده چې په پورتنۍ جمله کې مو یاده کړه.

له دې مخکې د  ''فریډوم'' په نامه د تمبکو د یوې کمپنۍ مشر له ایډوارډ  وغوښتل چې پر داسې نقشه کار وکړي چې د ښځو ترمنځ د سیګریټ څښکول عام شي.  له دې،  سم لاسي وروسته يې د سینګارتونو په مرسته  لسګونو ځوانې ښځې راغونډې کړې او په داسې حال کې يې پر یو عمومي واټ قدم  وواهه چې سیګریټ يې په لاسونو کې بلیدل.

ایډاوارډ بیا د خبریالانو د کیمرو او مایکونو په وړاندې دغو ښځو ته وویل چې سیګریټ د ازادۍ نښه او بل شوی سیګریټ د ازادۍ څراغ دی چې ګړۍ په ګړۍ ستاسې په لاسونوکې سوزیږي، په دې توګه يې داسې انګیرنه ورکړه چې د سیګریټ په څښکولو سره به ښځې ځواکمن احساس پیدا کړي او له نارینه وو سره به د سیالۍ جوګه شي. ددې غونډې او پروپاګنډ موخه دا وه چې د ښځينه پوړ ترمنځ سیګریټ دود کړي چې د ''فریډوم'' د کمپنۍ د تمبکو تولیدات وپلورل شي.

د نادولتي ادارو او رسنیو ونډه

د خلکو د ذهنونو د اړولو تدابیر په ډیرو مهمو او جیګپوړو دولتي غونډو کې نیول کیږي، دکورنيو او بهرنيو چارو سلاکاران او پالیسي جوړونکي دنده لري چې دعامو خلکو زامن مجبور کړي چې ددوی د پریکړو د عملي کولو لپاره قرباني ورکړي. دا د یوې ځانګړې ژبې د کارولو په پایله کې شوني او ارواپوهنې او د سیاسي علومو د ګډ ترکیب له لارې رامنځته کیږي. دوی دعامو خلکو "لا شعور"  ته لاسرسئ پیدا کوي،  د خوند اخیستلو او د تاوتریخوالي له لارې د ټولنې دغړو په زړونو او ذهنونو کې پرتو کینو او دښمنیو د تازه ساتلو لارې چارې برابروي چې په ټولنه کې سیاسي، اقتصادي او ټولنیزه بیثباتي رامنځته شي او د قدرت او شتمنۍ خاوندان ترې ګټه اخلي.

ددغې ګډوډۍ په پرمختیا کې ددولتي ادارو سربیره له رسنیو نیولې تر نادولتي ټولنو پورې ډیری ادارې برخه اخلي. رسنۍ د تاوتریخوالي یوغاړه ښه ( قانوني) او د خپلو خبري توکو سرچینه ګڼي او ددې لپاره چې بل اړخ ددوی له سرچیني سره سیاسي، اقتصادي او کولتوري اختلاف لري مخالفه ډله ګڼل کیږي اود خپلو راپورونو په محتوا کې لږ یا هیڅ استازیتوب نه ورکوي.

 نا دولتي ټولنې له کړکیچن سیاسي او ټولنیز حالت څخه ناوړه ګټه پورته کوي، د بیلګې په توګه، کله چې دوی د تاوتریخوالي قربانیانو ته مرسته رسوي، د بیا رغاونې وړې یا لوې پروژې اخلي،  د جګړې د درولو یا يې د ملاتړ  (لکه ملګري ملتونه) دډيرولو لپاره مرسته غواړي، یو شمیر خلک ددې لپاره استخدامیږي او  په لوړه کچه معاش ترلاسه کوي. که  دغه تاوتریخوالی ودرول شي، سوله راشي ډیرې رسنۍ او نادولتي ټولنې خپل فعالیتونه بندوي، او ډیر شمیر کسان بې روزګاره کیږي. په دې حساب د یو شمیر خلکو لپاره  تاوتریخوالی د ژوند د کچې د وچتولو او د معیاري ژوند د برابرولو په مانا دی.

اسانه بیلګه يې د نادولتي مرستندویه ټولنو فعالیتونه دي، تر هغې دوی کولی شي په جګړه ځپلو سیمو کې قربانیانو ته یوه یوه بوجۍ وړه ورکړي چې تاوتریخوالی روان وي، یا تر هغې کولی شي له بهرنیو هیوادونو څخه مالي ملاتړ ترلاسه کړي چې جګړه روانه وي، که جګړه ودریږي ددوی  مالي ملاتړ کمیږي. دغه ټولنې بیا نشي کولی چې ځان ښودنه او سیالي وکړي، یا په رسنیو کې وځلیږي او ټولنیز- اقتصادي- سیاسي  نوم او نښان ولري. دغسې ټولنې په یو نه یو ډول هڅه کوي چې جګړه روانه پاتې شي چې تاوتریخوالی د ګټې وټې د اوزارو په توګه وکاروي. دغه ډول شرایط  دیولړ ځانګړو مالوماتو د تولید له لارې شوني کیږي، لکه ټولپوښتنې، احصايي، یا کلني راپورونه.

د مالوماټو ځواک  

دا ځانګړي مالومات دي چې انسان عمل ته تحریکوي، د بیلګې په توګه که یو څوک غواړي چې له یوې هټۍ خوراکي توکي راونیسي، خپل "ځان" ته  له مالوماتو ډک  یو انځور جوړوي. کوم خوراکي توکي به رانیسي او څه ډول به يې رانیسي؟ دا نقشه د یو شمیر مخکینیو مالوماتو په نتیجه کې تولیدیږي او بیا دغه له مالوماتو ډکه نقشه دې شخص ته د عمل کولو لاره برابروي چې کومې هټۍ ته لاړشي؟  کوم تولیدات راونیسي،  څومره پیسې ولګوي او  څنګه پیرل شوي توکي کور ته ورسوي؟

یا، د ملکي خلکو مرګ ژوبله درواخلۍ، کله چې د ناټو الوتکي  پر یوټاکلي ځای بمبارۍ ته ځان چمتو کوي، پیلوټ مخکې  له مخکې تولید شوي مالومات ترلاسه کوي. په دې مالوماتو کې هغه لاسلیک او اوامر هم شامل دي چې دعسکرو د قومندان، وزیر یا د ولسمشر له خوا تولید شوي دي. دغه مالومات بیا ددې سبب کیږي چې ځانګړي عملیات پر یوه  ځانګړې سیمه ترسره شي، د مالوماتو تولیدونکو ته مهمه نه ده چې څوک وژل کیږي بلکې دوی ته مهمه ده چې پر مالوماتو عمل وشي او ددوی پوځي ځواک نندارې ته وړاندې شي اوخلکو ته ددوی مشرتوب ورپه زړه کړي.

"ددې لپاره چې سیاستوالو انګیزلې ده چې د عامو خلکو لیدلوری بیخي لنډ یا له هیڅ سره برابر دی او تر هغې خطر نشي لیدلی چې ځنګلونه يې  ورسوزولي نه وي. دوی (سیاستوال) دغه ډول شرایط رامنځته کوي چې په غبرګون کې يې د خبرتیاوو پر مهال (د رسنیو له لارې) خلک تیرباسل شي"⁷.  یا  "هغه څه چې مخالف لوری یې کوي ترهګري ده او هغه څه چې موږ يې کوو د ترهګرۍ ضد مبارزه ده"⁸.  په دې توګه، په لوی لاس سیاسي او ټولنیز انډول له منځه وړل کیږي. دوی ته د ماشومانو، ښځو او بیګنا ملکي خلکو وژل ډیره د اندیښنې وړ مساله نه ده ځکه چې دغه ډول پوځي ټکټیک ددې لپاره کارول کیږي چې په سیمه کې ویره واچول شي او مخالفین د خپلوخپلوانو او کلیوالو بیرحمانه وژنه وګوري او بي زړه شي.

ځکه چې دا کونټر ټیروریزم counter terrorism دی، که هرڅوک وژل کیږي مرګ يې قانوني بڼه لري او نیول شوي کسان په دې تور زندان ته اچول کیږي چې امنیتي کسانو  اټکل ته رښتینې بڼه ورکړي،  هغه دا چې که یو څوک لس کاله یا پنځه کاله وروسته د " ترهګرۍ" عمل کوي نو ښه داده چې سره اوسه په زندان کې واچول شي. د یو بیګنا انسان،  په هیڅ ډول تاوتریخوالي کې لاس نلري، خو ددې لپاره چې د خپلو خپلوانو مرګ ژوبله يې لیدلې،  نو ښايي لاشعور يې دی انتقام اخیستلو ته وهڅوي  ددې لپاره باید په زندان کې واچول شي. دا په اوسنيو حالاتو کې د کونټر ټیرویریزم مرکزي تګلاره ده، له ګونټانامو نیولې، د افغانستان په ګوټ ګوټ کې بیګنا خلک په زندانونو کې ځورول کیږي.

په سویلي افریقا کې د اپرتایډ apartheid   له قانون څخه ورته کار اخیستل کیده چې ځانګړي اشخاص خپلې ځانګړې اوږدمهالې ګټې پر عامو خلکو وتپي، تر دې چې یو شمیر خلک مجبور کړي چې پرې شوي ظلمونه هیر او ځانونه د ځواکمنو اشخاصو په وړاندې ګناګار وګڼي.

اخځلیکونه

1: بکمور. س. (2010)، شعور، روم: هوډر ایجوکیشن.

2: چامسکي. ن. (2002)،  د رسنیو کنټرول، نیویارک: سیون سټوریز پریس.

3: برنایز. الف  او  کټلر. و. و. (1952)،  د رضایت اینجینري،  اوکلاهوما: د اوکلاهوما د پوهنتون پریس.

4: برنایز. الف  او  کټلر. و. و. (1952)،  د رضایت اینجینري،  اوکلاهوما: د اوکلاهوما د پوهنتون پریس.

5: برنایز. الف  او  کټلر. و. و. (1952)،  د رضایت اینجینري،  اوکلاهوما: د اوکلاهوما د پوهنتون پریس.

6: سټؤبر. جي. سي. (1994)، Smoke and Mirrors: How Tobacco and PR Grew Up Together ، ( پر لیکه)، په دې لینک کې وګورئ،  http://www.prwatch.org/prwissues/1994Q3/smoke.html  (موندل شوې: 22/.12.2011).

: 7  لاک. ج. (1986)، د ملکي حکومت پر چارو دوم پوهن لیک،  نیویارک: پرومتیوس بوک.  

8: چامسکي. ن. (۲۰۰۵)، د امپراتورۍ حرص ، لندن: کلای لمیټیډ.